Stedelijke basisschool Edison in Hoboken vervelt van gesloten complex in open en gelaagde leer- en leefomgeving

Edison is een tweestroom met voor elk leerjaar twee klassen. De school telde vorig schooljaar 364 leerlingen, verdeeld over twaalf klassen in de lagere school en acht in de kleuterschool, en een zestigtal personeelsleden. De gebouwen bestrijken een vloeroppervlakte van 4.500 m².

“Onze school werd opgericht in het begin van de twintigste eeuw en bestaat ongeveer 120 jaar. Vroeger heette ze ‘De Molen’ naar de molen van de Hobokense helden Nello en Patrasche op de hoek van de straat die intussen is weggehaald voor restauratie. Ten gevolge van onze tijdelijke verhuis naar een prachtig pand in de Speerstraat op het Kiel gevolgd door de ingebruikname van ons vernieuwd complex in november 2024 kreeg de school haar huidige naam ‘Edison’”, vertellen de juf van de derde kleuterklas An Cardon en zorgcoördinator Nadége Roman.

Het oude bakstenen scholencomplex aan de Onderwijzersstraat dwong door zijn langgerekt silhouet niet alleen ontzag af, maar maakte ook een wat intimiderende indruk. “Vandaag denken we anders over onderwijs en de hiervoor voorziene ruimte dan een eeuw geleden. Een eigentijdse school mag zich immers niet meer presenteren als een ommuurde burcht, maar moet een inspirerende leer- en leefomgeving zijn met een open gezicht naar de omgeving. Desalniettemin beschikte de oude, strenge school over tijdloze ruimtelijke en architecturale troeven, waardoor ze zich leende voor een zinnige transformatie. Het aantal klassen in de oudbouw is overigens niet toegenomen; de toename van de klassen is enkel te danken aan de toevoeging van de nieuwbouw van de kleuterschool. Er was vooral nood aan vernieuwing”, stelt Maurice Tjon a Tham van Korteknie Stuhlmacher Architecten uit Rotterdam.

Internationaal getinte architectuurwedstrijd

Vanaf 2018 zocht Stedelijk Onderwijs Antwerpen voor dit project een architect via AG Vespa, dat als gedelegeerde bouwheer een architectuurwedstrijd uitschreef. Een Nederlands, een Duits en een Antwerps bureau stelden zich kandidaat en maakten alle drie een ontwerp. “In de nazomer van 2018 won ons ontwerp de architectuurwedstrijd van de Stad Antwerpen omdat het ruimtelijk en organisatorisch het best in elkaar zat”, verklaart Maurice Tjon a Tham.

Tot 2020 werkte het winnende architectuurbureau Korteknie Stuhlmacher Architecten zijn ontwerp voort uit. In 2021 werd de TM (Tijdelijke Maatschap) ACH Bouw – Floré – De Molen (verwijzend naar de naam van dit project) als hoofdaannemer aangeduid, die rond de zomer van 2021 startte met de bouwwerken. Goudstikker De Vries uit ’s-Hertogenbosch fungeerde als studiebureau Stabiliteit en RCR uit Herent als studiebureau Technieken. Het bouwtraject duurde tot oktober 2024 en het complex werd na de oplevering begin november 2024 in gebruik genomen. De vernieuwde school respecteert tegelijk haar monumentale erfgoed uit het verleden en beantwoordt aan de onderwijsopvattingen van een hedendaagse school.

Lagere school: gerenoveerde oudbouw met nieuwe refter en learning street

De verbouwde school moest plaats bieden aan acht klasgroepen van 25 kleuters en twaalf klasgroepen van 25 lagereschoolkinderen, in totaal 500 leerlingen. De opdrachtgever wenste dat het ontwerp een duidelijk onderscheid maakte tussen de kleuterschool en de lagere school. Zo is de lagere school vandaag ondergebracht in de volledig gerenoveerde oudbouw van de bestaande school, waarbij extra ruimtes zoals de refter deel uitmaken van een grote L-vormige uitbreiding van de bestaande schoolpleinen. De kleuterschool bevindt zich in een nieuwbouw.

Het oude monumentale bakstenen gebouw aan de Onderwijzersstraat vormde het uitgangspunt van het ontwerp. De architecten opteerden ervoor om het te behouden, zorgvuldig te renoveren en strategisch aan te vullen. Zo bleef het erfgoed bewaard, maar aangepast aan de noden van een hedendaagse schoolgemeenschap. “We startten met de nauwgezette, zorgzame renovatie en gedeeltelijke reconstructie van de oorspronkelijke typologie van de bestaande school, waarbij de klemtoon lag op het optimaal benutten van de opeenvolging van buitenruimtes. Daarbij werden ook de oorspronkelijke opvallende dakvorm van de noordelijke conciërgewoning en de aanvankelijk doorgaande schoolmuur over een groot gedeelte van de Onderwijzersstraat hersteld”, licht de architect toe.

De oude klaslokalen werden gerenoveerd en heringericht, waarbij de heldere structuur en de hoge plafonds behouden bleven. De opvallende onderwijzerswoningen aan de straatkant werden eveneens gerenoveerd en tevens herbestemd: één doet nu dienst als conciërgewoning en de andere als administratief centrum.

De meest ingrijpende uitbreiding vormt een groot, licht paviljoen dat fungeert als refter en dat de vroegere jongens- en meisjesschool met elkaar verbindt. Het bevindt zich tussen het hoofdgebouw en de oorspronkelijke schoolmuur – op deze plek stond vóór de renovatie een gebouw met buitentoiletten - en linkt oud met nieuw. Met zijn twee gelijkwaardige open tuingevels, ver uitkragende luifels en luchtige structuur is dit paviljoen op beide tuinen gericht en contrasteert het bewust met de zware oudbouw zonder ermee in conflict te treden. De nieuwbouwvleugels omheinen op een lichtvoetige manier de speelpleinen en bepalen zo het nieuwe open karakter van de binnen- en buitenruimtes. Deze architectuur vult de bakstenen architectuur van de oudbouw aan en doet de binnen- en buitenruimte visueel en functioneel in elkaar overvloeien In plaats van deze ruimtes te begrenzen.

Aan de vroegere achterzijde van het bestaande gebouw maakte een voorzetgevel op zowat 2 m van de bestaande gevel van de gang een polyvalente leer- en leefzone die voor verbinding en bijkomende verblijfskwaliteit zorgt. Deze uitbreiding schept ruimte voor een nieuwe en lichte circulatieruimte, waardoor de bestaande gang zelf kon worden heringericht en omgetoverd in een ‘learning street met een aantal intieme leernissen. Ze staan visueel en fysiek in open verbinding met de klaslokalen en de gang. De ruimtes vormen een belangrijke aanvulling op de gerenoveerde klaslokalen en kunnen gebruikt worden voor zelfstandig werk, overlegmomenten of rust, waardoor ze bijdragen aan een gelaagder onderwijslandschap in één gebouw.

Kleuterschool: L-vormige nieuwbouw

De kleuterschool werd als een gloednieuw zelfstandig L-vormig volume tegen het hoofdgebouw geschoven aan de oostflank van het perceel op de publieke parkeerzone aan de Jozef Cardijnstraat. Diens specifieke configuratie en materialisatie zorgden voor haar eigen identiteit in het grotere geheel, al oogt deze uitbreiding eveneens licht en open. De nieuwbouw hecht veel belang aan huiselijkheid en beleving vanuit een kindvriendelijk, laag oogpunt gekenmerkt door hellende daken en een zachte vormentaal. Deze vriendelijke en herkenbare architectuur is mede door haar overzichtelijkheid en geborgenheid volledig op maat gemaakt van de kleuters. Twee kleuterklasjes werden telkens geclusterd tot een unit. Alle units werden ingeplant aan een brede, multifunctionele gang- en verblijfszone die als ontmoetingsplaats, refter en informele werk- en speelruimte kan worden ingezet. Deze gedeelde zones bieden informele leermomenten buiten de klas en stimuleren het sociale contact tussen kinderen van verschillende leeftijden. Zo werd een functionele omgeving geschapen die ook emotioneel aanspreekt.

Op het gelijkvloers openen de ‘learning street’ en de kleuterschool zich naar een beschutte speeltuin, die rechtstreeks toegankelijk is vanuit de binnenruimte.

Verbondenheid en openheid

Hoewel het ontwerp een duidelijk onderscheid maakte tussen kleuters en lagereschoolkinderen, hoedde het zich voor iedere vorm van scheiding of segregatie. De gebouwen zijn verbonden via buitenruimtes met telkens een eigen karakter: tuinen, pleinen, speelzones en overdekte doorgangen vormen allemaal samen een fascinerend parcours. Die sequentie van buitenruimtes maakt van de basisschool Edison veeleer een gelede en gelaagde leer- en leefomgeving dan een gesloten massa. Beide scholen hebben wel hun eigen inkom. Er is een grote wachtruimte voor ouders en kinderen op de hoek van de Eikenlei en de Onderwijzersstraat.

Het nieuwe geheel ademt openheid naar de kinderen en naar de wijk. Dit voorheen afgesloten complex toont vandaag haar gezicht aan de buurt. De slimme inplanting van de nieuwe volumes en de open omheiningen scheppen een vanzelfsprekende relatie met de omliggende stedelijke omgeving.

“Uiteindelijk is de oorspronkelijke opbouw niet zo heel erg veranderd en zijn de vroegere klaslokalen op dezelfde plaats gebleven. Er was wel nood aan een learning street als extra werkplek. Omdat daarvoor geen plaats was in de oude leslokalen of de bestaande gang hebben we voorgesteld om de bestaande brede gang als leerstraat te gebruiken. Daar zijn ook alle vestiaires, kapstokken en toiletten mee in verwerkt. Daar hebben we een nieuwe gang aan vastgeplakt vóór de oude gevel. Die nieuwe kleuterschool, die in de plaats kwam van de oude containerlokalen die er zeker vijf jaar hebben gestaan, telt acht leslokalen die allemaal grenzen aan een grote refter die tegelijk fungeert als circulatieruimte. Daaraan zit tevens een beweegruimte waar ook wordt geslapen. De nieuwe refter van de lagere school, die tevens fungeert als polyvalente ruimte, kwam in de plaats van een oud sanitair blok en kreeg vele raampartijen. Het huis vóór het secretariaat, vroeger de directiewoning, verkeerde in zeer slechte staat en is helemaal gerenoveerd. De portierswoning is deels archiefruimte en een stukje van het gebouw geworden. De tweede directiewoning aan de andere kant van de speelplaats op de hoek van de Onderwijzersstraat en de Heidestraat is omgebouwd tot een woning. Aan de voorkant stond een gebouw dat is gesloopt; daar is nu een heel ruime inkom voorzien. De straatmuur is in het verleden deels afgebroken en in het nieuwe ontwerp teruggezet, maar ditmaal met openingen in. De speelplaatsen zijn alleen qua indeling wat veranderd”, licht de architect toe.

In dit project werd vooral veel baksteen en structureel hout gebruikt. Het was immers de bedoeling om zo goed mogelijk bij het bestaande aan te sluiten en mede door het hout een huiselijke sfeer te creëren. “Korteknie Stuhlmacher Architecten werkt graag met (massief) hout, dat zoveel mogelijk in het zicht blijft. Voor de nieuwe refter en de kleuterschool zijn houten kanaalplaten toegepast met geïntegreerde akoestische perforaties, gecombineerd met akoestische lambriseringen van massief hout. Voor de rest is dit een traditioneel project dat in bouwteam is ontstaan, waarbij we niet in BIM of lean hebben gewerkt; uiteraard zouden we dat vandaag anders doen. Helaas hebben we meer dan een jaar vertraging opgelopen, met name doordat het dak van de lagere school zich in veel slechtere staat bevond dan gedacht en gezien tijdens de ontwerpfase. Het was de bedoeling dat het zou behouden blijven, maar het bleek zo slecht dat het wel moest vervangen worden”, duidt Maurice Tjon a Tham.

De totale bouwkost bedroeg 11 miljoen euro zonder btw en prijsherzieningen en -indexeringen. De houtbouw met de erin gemonteerde prefabelementen (structuur van de kolommen en liggers van de refters en de dakelementen) is prefab. De verharding van de kleuterspeelplaats en de twee speelplaatsen voor de lagere school is waterdoorlatend. Het nieuwe project beschikt ook over zonnepanelen. Daarnaast werd zeer veel aandacht besteed aan toegankelijkheid: er zijn twee liften in de lagere school en de kleuterschool, er werden aangepaste toiletten geïnstalleerd, het dakterras boven de turnzaal fungeert als vierde speelplaats en er werden hellingen voorzien om vlot binnen te geraken. Leerlingen kunnen zelfs met een rolstoel op het dakterras.

Maurice Tjon a Tham heeft zelf ook één en ander opgestoken van dit project. “Ik leerde hier hoe een school een gebouw gebruikt, waarbij sommige aspecten enigszins onverwacht belangrijk blijken en andere niet. Bij de opdracht werden tevens ruimtes zoals een Codo’s nestje of een snoezelruimte gevraagd en die zijn er allemaal gekomen, maar dat zijn ook vrij specifieke ruimtes met specifieke eigenschappen die worden gesuggereerd vanuit een bepaalde onderwijsvisie. Zulke ideeën zijn echter naar mijn gevoel zeer tijdsgebonden en worden binnen tien jaar misschien niet meer gewenst, dus het zou goed zijn om dit soort ruimtes niet te specifiek te ontwerpen”, signaleert hij.

An Cardon en Nadége Roman, verbonden aan de school, denken dan weer vooral praktisch. “Waar moeten de boekentassen staan, hoe zit het met de circulatie en de doorstroming van de ouders, …? Dat zijn de kwesties die ons bezighouden. We zijn vooral blij met de ruimte en het vele licht en groen. Over dit project is wel veel tijd heen gegaan; het ontwerp dateert immers nog van onder de vorige directeur”, melden ze.

Korteknie Stuhlmacher Architecten werd in 2001 door Mechthild Stuhlmacher en Rien Korteknie in Rotterdam opgericht en telt een 15-tal medewerkers, van wie de twee zaakvoerders. Andere projecten van dit kantoor zijn de omvorming van de Predikherenkerk in Mechelen tot een bibliotheek, de binnenstedelijke scholencampus Cadix in Antwerpen (vandaag de twee scholen Kunstkaai en de Stemstroom), de renovatie van de bibliotheek Huis73 in een cultureel complex in Den Bosch die volgend jaar klaar zal zijn en nog enkele andere opdrachten in België.